قلعه تاریخی نساء: اطلاعاتی تاریخی در مورد قلعه مشهور نساء که معمولا برای کسانی که در مورد شهرستان درگز و اطراف آن تحقیق می کنند این نام بارها به گوش خورده است. در آینده بیشتر و مفصلتر به نساء و پیوستگی تاریخی اش با درگز خواهیم نوشت
قلعه نسا در حدود ۱۵ کیلومتری جنوب غربی شهر عشق آباد پایتخت کشور ترکمنستان قرار دارد و هم اکنون این ناحیه به منطقه حفاظت شده‌ای تبدیل شده است و دولت این کشور به عنوان اثر مهم باستانی که در سال ۲۰۰۷ به ثبت جهانی رسیده است، از آن محافظت می‌کند.
هم اکنون از نسا تنها بقایای ارگ کهن اشکانی باقی مانده که در نوع خود از آثار باستانی منحصر به فرد جهانی به شمار می‌رود و مورد بازدید عمومی قرار دارد.
نسا در پارسی باستان به معنی آباد و آبادی بوده و هم اکنون روستاهایی با نام نسا در استان‌های البرز، فارس، کرمان و خراسان وجود دارد و نام نسا در زمان فرمانروایی مهرداد اول اشکانی (۱۷۱ تا ۱۳۸ پیش از میلاد) به مهردادکرت تغییر یافت اما امروزه باستانشناسان و مورخان آن را همچنان با نام نسا می‌شناسند.
برای دیدن تصاویر در اندازه اصلی بر روی آن راست کلیک کنید و در زبانه جدید پرونده را مشاهده کنید
مجموعه تاریخی قلعه نسا شامل ۲ محوطه باستانی به نام‌های نسای جدید و نسای قدیم است. نسای قدیم قلعهای است که اقامتگاه شاهانه با کاخ و خزانه، ادارات و پادگان و نیایشگاه در آن پس از حدود ۲۳۰۰ سال همچنان باقی مانده است و گردشگران بسیاری از نقاط مختلف دنیا برای دیدن این گنجینه عظیم از آن روزانه بازدید می‌کنند.
در بازدید از این منطقه، اولین نکته‌ای که جلب نظر می‌کند این است که در کاوش‌های باستانی ارگ نسا، دخمه‌ها و پرستشگاه‌هایی مربوط به آیین مهر پرستی (از آیین‌های مربوط به آریایی‌ها) دیده می‌شود که پیش از همه گیر شدن کیش زرتشت در ایران رواج داشته است.
همچنین برخی از آثار باستانی کشف شده در این ارگ، نشانه‌هایی از هنر باستانی یونانیانی را دارد که در دوران سلطه جانشینان اسکندر مقدونی به ایران باز می‌گردند و در نهایت اشکانیان فرمانروایی آنان را برمیچینند و از آن پس شهر نسا موطن اصلی شاهان اشکانی لقب گرفت.
هسته اصلی شهر به شکل کثیر الاضلاع نامنظم است که هر گوشه از دیوارهای شهر برج‌های چهارگوشی خودنمایی می‌کند. درون شهر، دیوارهای خشتی قلعه به قطر پنج متر و به ارتفاع ۲۰ متر است. همچنین در محلههای مسکونی، عمارت، ساختمان‌های عمومی و آرامگاه‌هایی قرار دارد و در تپه جنوبی شهر نیز انبار غله عظیم و عمارتی برای محافظت از آن نگاه هر بازدید کننده‌ای را به خود خیره می‌کند.
بخشی از یک پیکره که احتمالا مهرداد یکم بوده است
براساس نوشته مورخان، شهر نسا وسعت خیلی زیادی داشته است، بطوری که ۲ تن از سلاطین بزرگ پارتی از جمله “مهرداد” بنیانگذاران این سلسله در ۱۳۸ سال قبل از میلاد مسیح تلاش فراوانی برای گسترش سرزمین‌های این سلسله انجام داده و این در حالی است که در متون تاریخی فارسی و عربی پس از اسلام پیوسته از نسا به عنوان یکی از شهرهای مهم خراسان یاد شده است.
براساس این نوشته‌ها، قبور پادشاهان پارتی در نسا عنوان شده و موقعیت مکانی آن مبهم بوده است تا این که کاوش‌های باستان شناسی ثابت کرد که پایتخت پارتیان همان شهری می‌باشد که امروز نسا در حومه عشق آباد ترکمنستان واقع شده است.
براساس نوشته “ابوذر ابراهیمی ترکمان ” در کتاب حکایت سه شهر، “نسای جدید” یک حوزه استقراری بزرگ در حدود ۳۰۰ هکتار بوده که مشتمل بر اراضی و حومه اطراف و یک شهر حایز اهمیت در منطقه است. استناد عناوین نسا قدیم یا نسا جدید مربوط به قرون اخیر است و براساس نوشته‌های تاریخی، زندگی در این شهر حتی تا قرن هفدهم رونق داشته است.
این محقق که سال ها در ترکمنستان مشغول تحقیق بوده، معتقد است که اگرکسی قصد تحقیق در باره فرهنگ و تمدن ترکمنستان در بین سال های ۳۰۰ تا ۲۰۰ قبل از میلاد را داشته باشد باید فرهنگ و تمدن اشکانی را مورد بررسی دقیق قرار دهد.
ابراهیمی می‌گوید، گرچه پارت‌ها ابتدا تحت تاثیر فرهنگ یونانی قرار داشتند و معیارهای هلنی را قبول کرده بودند، اما خیلی زود آگاهیهای ملی گرایی تقویت شد و فرهنگ، هنر و زبان یونانی به نفع زبان فارسی از صحنه خارج گردید.
همچنین برخی از دیوارهای ضخیم این شهر که مشرف به مناطق دشت و جلگهای حومه شهر عشقآباد است، هم اکنون نیز وجود دارد. این درحالی است که اطراف شهر نسا در یک منطقه مسطح بوده ولی تپههایی به شکل دیوار ضخیم سراسر این شهر را محصور کرده با اینکه گفته می‌شود این دیوارها بعدها ایجاد شده است.
دکتر “کارلو لیپولیس “سرپرست یک گروه باستان شناسی ایتالیایی در خاطرات خود می‌گوید که گروه تحت سرپرستی وی با انجام کاوش‌های باستان شناسی در معبدی در منطقه نسا قدیم که ۱۴ سال به طول انجامید، آثار ارزشمندی متعلق به دولت پارت‌ها را کشف کرده است.
سرپرست گروه باستان شناسی ایتالیایی می‌گوید که در این معبد که ۲ هزار سال پیش ساخته شده، مجسمه‌های ارزشمندی از جمله مجسمه‌ای از سر “تیرداد اول” پادشاه پارت به دست آمده است. مقداری ظروف و دیگر اشیای باستانی در این منطقه از جمله نقاشی و تزیینات دیواری در قلعه قدیمی نسا کشف شده که نیاز به تحقیق بیشتری دارد.
این در حالی است که اگر چه فرهنگ یونانی در دوره هلنی نزد مردم خاورمیانه مقبولیت قابل توجهی پیدا کرده بود، اما در دوره اشکانیان شاهد احیای فرهنگ ایرانی در مذهب، هنر و حتی پوشاک هستیم.
ریتونهای معروف نسا، سمبل و نماد منطقه
ریتونی از جنس عاج، به دست آمده از نسا
“مقصد” کارشناس دفتر منطقه حفاظت شده قلعه نسا در مصاحبه با خبرنگار خبرگزاری فارس در خصوص ویژگی‌های منحصر بفرد این منطقه می‌گوید، در طول دهه‌های اخیر که این منطقه توسط باستان شناسان بنام کشورهای مختلف مورد کاوش قرار گرفته است، به اذعان کارشناسان باارزش ترین مجموعه کشف شده مربوط به ریتونهای متعددی است که از دوره حکمرانی اشکانیان در این منطقه بدست آمده است.
این گنجینه در ساختمانی مربع شکل کشف شد که آرامگاه بزرگان اشکانی بوده و از قرن دوم و سوم پیش از میلاد تا قرن اول پس از میلاد آنرا ساختهاند.
این محقق تاریخی در توضیح چگونگی کشف ریتون‌ها چنین اظهار داشت که پس از مرگ پادشاهان و بزرگان اشکانی هر فرد را درون اتاقی دفن میکردند و اتاق او را پر از اجناس گرانبها میکردند و در اتاق را برای همیشه می‌بستند. نفر بعدی را در اتاقی کنار آن دفن میکردند و این شیوه دفن سه قرن به طول انجامید تا اینکه از انتهای قرن اول پس از میلاد دیگر کسی را در این محل دفن نکردند.
وی افزود، ۲۰۰ سال پس از پایان این شیوه دفن پادشاهان، مقبره های اشکانی در قرن سوم پس از میلاد به طور وحشیانه‌ای مورد غارت قرار گرفت و ریتونهای بسیاری از بین رفت اما تعدادی از آنها که باقی ماند، اکنون گرچه پوسیدگی بسیاری یافته است و حتی با وزش بادی هم از هم می‌پاشد اما قدمت تاریخی آن و تصاویر خدایان و حیوانات افسانه‌ای، جلوه‌ای از عظمت آن دوران تاریخی را به رخ می‌کشد و عظمت گنجینه تاریخی قلعه نسا را نمایش می‌دهد.
این کارشناس فرهنگی تاکید کرد، بنابر اطلاعات تاریخی در دوران پارت‌های اشکانی قلعه نسا توسط آجر و به سبک و شیوه منحصر به فرد معماری ساخته شده است. اما از آنجایی که هیچ کارگاهی برای تولید مصالح در اطراف قلعه نسا کشف نشده است، به نظر می‌رسد مصالح از طریق جاده ابریشم و دیگر نقاط جهان به این منطقه آورده شده است که این خود نشان از مراودات اقتصادی بزرگ در آن دوره نیز بوده است.
مقصد با اشاره به اینکه تاکنون تنها ۳۰ درصد منطقه مورد کاوش باستانشناسان قرار گرفته است، افزود: اولین عملیات کاوشگری باستان شناسی در قلعه نسا را “میخائیل ماسون” مورخ و باستان شناس مشهور روسی و بعد از وی “وادیم ماسون” پسر وی و سپس باستانشناسان خارجی به ویژه ایتالیایی، فرانسوی و آلمانی انجام داده و این طرح‌ها هم اکنون نیز در قالب ماموریت‌های باستانشناسی مشترک در حال ادامه است.
توریست‌های ایرانی، کم تعداد ترین بازدید کنندگان قلعه نسا هستند
این کارشناس و مسئول گنجینه تاریخی قلعه نسا گفت، در حالیکه قلعه نسا از مهمترین و مشهورترین محل‌های جذاب برای توریست‌های داخلی و خارجی و نیز مورد توجه و علاقه محققان و اندیشمندان بسیاری از سراسر دنیا است، اما گردشگران ایرانی علارقم این نکته که منطقه جزئی از ایران باستان نیز محسوب می‌شود، کمتر به بازدید از قلعه نسا علاقه نشان می‌دهند و کمترین تعداد بازدید کننده کشورهای خارجی را دارند.
وی گفت: تاکنون حدود ۳۰ درصد کارهای باستانشناسی قلعه نسا انجام شده است و بایستی منتظر روزهایی برای رمزگشایی دیگر آثار به جامانده از تمدن و فرهنگ سلسله پارت‌های اشکانی باشیم که برای این امر مهم، همت باستانشناسان ایرانی برای کاوش در این منطقه تاریخی بیش از گذشته احساس می‌شود.
در نهایت، همانطور که در گزارش‌های تاریخی آمده است، نسا چند سال پیش از میلاد مسیح بر اثر زمین لرزه سهمگینی ویران شد اما دوباره بازسازی شد و به حیات خود ادامه داد.
پس از آنکه ساسانیان به فرمانروایی اشکانیان پایان دادند، نسا اهمیت خود را از دست داد و رو به زوال نهاد، اما پیروز، پادشاه ساسانی این شهر را دوباره احیا کرد و اکنون به میراثی ماندگار برای مردم جهان تبدیل شده است.
گفتنی است، سازمان یونسکو در سال ۱۹۹۹میلادی آثار تاریخی مرو قدیم در جنوب ترکمنستان را به ثبت جهانی رساند و ما نیز در ۲ قسمت به معرفی کامل آن پرداختیم. همچنین در سال ۲۰۰۵میلادی نیز آثار تاریخی “کهنه‌اورگنج” در شمال ترکمنستان در فهرست میراث فرهنگی سازمان یونسکو ثبت شده است که در گزارشات بعدی به سراغ معرفی این منطقه نیز خواهیم رفت.
